فراتر آنكه شيعيان و پيروان امام‌حسن‌مجتبي(ع)، تنها بخشش‌هاي فراوان ايشان را در خاطر ندارند بلكه از آن امام بزرگوار ميراث‌هاي فراواني در حوزه سبك زندگي به جا مانده كه هم تازگي و طراوت حسني را به همراه دارد و هم عجيب بوي خاندان نبوت و تكرار رفتار والدين و جد گرامي‌شان را مي‌دهد. در همين رابطه به گفت‌وگو با حجت‌الاسلام علي قهرماني (كارشناس سبك زندگي ديني و پژوهشگر) پرداختيم كه در ادامه تقديم مي‌شود.
- مي‌توان گفت كه سيره عملي و اخلاقي امام‌حسن(ع) از اين جهت كه دوران حيات پيامبر(ص) را درك كرده‌اند و فرزند مستقيم حضرت امير(ع) و حضرت فاطمه(س) هستند، بايد با نگاه ويژه‌اي مورد بررسي و الگوبرداري قرار گيرد؟
امام حسن مجتبي(ع) به تصريح آيه مباهله كه مي‌فرمايد «ابناءنا و ابنائكم» فرزند مستقيم خانواده وحي و فرزند رسول گرامي اسلام(ص) هستند، چرا كه امام علي(ع) نيز براساس همين آيه «نفس» پيامبر اسلام(ص) بودند. مفسرين و مورخين هم با رسيدن به اين آيه، چنين تعبيري مي‌كنند. در كنار اين نيز هر كدام از اين بزرگواران جايگاه خود را در خانواده داشتند و مي‌توان از اين بعد نيز مسئله را مورد بررسي قرار داد.
همه ما مي‌دانيم كه سبك زندگي عبارت است از اصول و ارزش‌هاي حاكم بر زندگي افراد كه از طريق آن بايدها و نبايدها و هنجارها در تقابل با حوادث مختلف خود را نشان مي‌دهد. براي مثال اينكه انسان‌ها در مواجهه با موضوعات مختلف (از قبيل انتخاب نوع خوراك، پوشاك و مسكن) چه رفتاري نشان مي‌دهند، نشان‌دهنده سبك زندگي آنهاست.
از اين جهت امام حسن‌مجتبي(ع) داراي كامل‌ترين الگوهاي اعتقادي (اعم از پدربزرگ و والدين) بودند و همين مسئله در سبك زندگي ايشان نيز قابل مشاهده است كه طبيعتا موجب پختگي هرچه بيشتر ايشان مي‌شود.
- چطور مي‌توانيم به شكل درست‌تري با سبك زندگي ايشان آشنا شويم؟
براي شناخت بهتر سبك زندگي ايشان بايد ادوار زندگي امام‌حسن(ع) را مورد توجه قرار بدهيم. نخستين دوره زندگي ايشان به دوره كودكي مربوط مي‌شود كه در كنار برادر خود، روزهاي بسيار شيريني را همراه با پدربزرگ گذراندند.
رعايت ادب در اين دوره ازجمله مهم‌ترين ويژگي‌هاست؛ چرا كه در تاريخ داريم پيامبر اسلام(ص) بارها و بارها حسن(ع) و حسين(ع) را به دوش خود مي‌گرفتند و به اين مسئله افتخار مي‌كردند. در همين بازي‌ها بود كه پيامبر اسلام(ص) خطاب به حسنين مي‌گفت: «شما چه خوب سواركاراني هستيد و من هم چه مركب خوبي هستم!». رسول گرامي اسلام(ص) اين احترام براي نوه‌هاي خود را بسيار تكرار مي‌كردند چنانچه در تاريخ آمده است حسنين بارها و بارها هنگام سجده رسول خدا(ص) بر دوش ايشان مي‌رفتند اما پيامبر اسلام(ص) به احترام آنها تا زمان پايين آمدنشان، از سجده بلند نمي‌شدند.
بنابراين امام حسن‌مجتبي(ع) در عين حال كه كودكي مي‌كردند، كارشان مساوي با بي‌ادبي در مقابل مومنان و بزرگان نبود. اين ويژگي در ساير دوره‌هاي زندگي امام حسن‌مجتبي(ع) نيز ادامه مي‌يابد و در داستان معروف آن پيرمردي كه به اشتباه وضو مي‌گرفت، شاهديم حسنين تمام تلاش خود را مي‌كنند تا در نهايت ادب و حفظ شأن آن پيرمرد، او را متوجه كار اشتباهش بكنند.
طي دوره كودكي امام حسن‌مجتبي(ع) دو عنصر رعايت ادب از سوي ايشان و همچنين اوج محبت از سوي والدين حداقل چيزهايي است كه مي‌تواند براي ما الگوسازي كند.
در دوران نوجواني نيز جلوه‌هاي ديگري از سبك زندگي حسني را مي‌بينيم؛ در اين دوره امام حسن‌مجتبي(ع) در عين كمك‌رساني به مادر در كارهاي خانه، يار و همراه مادر در نماز شب است و در كنار آن، شجاعت و جنگ‌آوري از پدر مي‌آموزد.
- در عالم برادري و خواهري چه مي‌كردند؟
ايشان عمدتا در قبال خواهر و برادر كوچك خود نقش رهبري و انتقال مفاهيمي كه از بزرگ‌تر‌ها به ايشان رسيده بود را ايفا مي‌كردند. متأسفانه روي مسئله روابط بين خانواده وحي هنوز كار قابل‌توجهي صورت نگرفته و موارد كمي در اين‌باره يافت مي‌شود.
- در تاريخ چه اشاره‌اي به اين روابط شده است؟
همانطور كه اشاره شد هنوز به خوبي اين موضوع مورد بررسي قرار نگرفته است اما براي نمونه در اسناد آمده كه تا زمان حيات امام حسن‌مجتبي(ع)، امام حسين(ع) هرگز در كاري خود را نسبت به برادر بزرگ‌تر پيش قدم نمي‌كرد و هرگاه كسي براي كاري نزد ايشان مي‌آمد، آن شخص را به امام حسن(ع) ارجاع مي‌داد؛ براي مثال شخصي كه براي پرداخت ديه غيرعمد خود دچار مشكل شده و شروع به تكدي‌گري كرده بود (از جمله معدود مواردي كه اجازه تكدي‌گري داده شده در همين مورد است) نزد امام حسين(ع) رفت. امام‌حسين(ع) هزاردرهم به او كمك كرد اما زماني كه متوجه شد امام حسن(ع) هم هزار درهم كمك كرده، به احترام برادر بزرگ‌تر يك درهم از كيسه برداشت تا از برادرش جلو نيفتد.
- يكي از راه‌هايي كه ائمه معصومين(ع) از طريق آن بر سبك زندگي شيعيان تأثير مي‌گذاشتند، روش‌هاي تربيتي ايشان با توجه به مقتضيات زمان بوده است. حضرت با توجه به شرايط خاص زماني از چه راهي براي تعليم و تربيت مردم بهره بردند؟
براي تبيين هر چه بيشتر اين موضوع بايد شرايط سياسي و اجتماعي امام حسن‌مجتبي(ع) را درنظر بگيريم. ايشان در اين دوره(هر چند بسيار كوتاه) هم به‌عنوان امام و هم به‌عنوان خليفه مسلمين در جامعه حضور داشتند و به‌طور طبيعي از ابزارهايي مانند منبر، كارگزاران و... براي آشنايي بيشتر مردم با طريقه درست زندگي‌كردن استفاده مي‌كردند.
اما در آن دوراني كه حضرت ناچار به پذيرش صلح مي‌شوند، امام حسن(ع) با حسن خلق خود به الگويي بي‌بديل در جامعه تبديل مي‌شوند. در كنار اين، حضرت، غلامان و كنيزان زيادي را خريده و پس از تعليم و تربيت، آزاد مي‌كردند تا در جامعه از ظرفيت آنها استفاده كنند. از اين روش بعدها ائمه‌اي مانند امام سجاد(ع) هم استفاده كردند تا افراد بيشتري مورد تربيت مستقيم اهل‌بيت(ع) قرار گيرند. علاوه بر اين، ساير شيعيان متمكن هم با الگوبرداري از اين روش امام حسن(ع)، به اين كار پرداختند. همين افرادي كه نزد امام معصوم(ع) و مومنان رشد مي‌كردند، با يك تربيت صحيح هسته‌هاي اوليه يك جامعه كه همان خانواده باشد را شكل مي‌دادند و در نتيجه جامعه مورد تربيت امام قرار مي‌گرفت.
به‌نظر من امام حسن‌مجتبي(ع) پايه‌گذار اوليه «شبكه وكالت» ميان شيعيان بودند. اگرچه گستردگي شبكه ايشان به اندازه دوران امام كاظم(ع) نبوده است اما رگه‌هايي از آن به خوبي در اقدامات امام حسن(ع) ديده مي‌شود.
- چرا ميان خاندان كرامت او را «كريم اهل‌بيت» خوانده‌اند؟
همه مي‌دانيم كه تمامي امامان معصوم داراي ويژگي بخشش بودند اما بخشش امام حسن مجتبي(ع) به اندازه‌اي بود كه در خاندان كرم به «كريم» شهرت پيدا كرد. كرامت ايشان در سه گونه «كرامت مالي»، «كرامت نفساني»(نسبت به دشمنان) و «كرامت نسبت به خلق خدا» قابل اشاره است.
آنچه نقل‌هاي تاريخي نشان مي‌دهد، ايشان نزديك به 20بار نيمي از اموال خود را در راه خدا بخشيدند و چندين بار هم تمام دارايي خود (به جز اوليه‌هاي زندگي) را انفاق كردند. بخشندگي ايشان هم مختص به يك دوره خاص از زندگي يا نسبت به افراد خاص نمي‌شد بلكه شامل همه موجودات مي‌شد.
براي نمونه يكي از كنيزان حضرت، دسته گلي خوشبو را به ايشان پيشكش مي‌كند. حضرت از آن كنيز پرسيد كه چرا اين كار را كرده است؟ و او هم در پاسخ گفت كه چون در ميان خانواده شما بزرگ شدم، آموختم كه اموال دوست داشتني خود را به ديگران ببخشم. امام حسن مجتبي(ع) نيز با شنيدن اين پاسخ آن كنيز را آزاد كرد و اموال زيادي هم به او بخشيد. زماني هم كه اطرافيان علت ماجرا را از امام حسن(ع) جويا شدند، اين آيه از قرآن را بيان كردندكه «اذا حييتم بتحيه فحيوا باحسن منها» زماني كه هديه‌اي به شما داده مي‌شود، بهتر از آن را برگردانيد!
- اموال فراوان امام حسن‌مجتبي(ع) چگونه به‌دست آمده بود و در چه راهي هزينه مي‌شد؟
بدون شك بذل و بخشش‌هاي فراوان امام حسن مجتبي(ع) بر پايه ثروت‌هاي عظيمي بود كه در اختيار ايشان قرار داشت و اين ثروت نيز از چند ناحيه به ايشان رسيده بود. نخستين عامل متمكن‌بودن امام حسن‌مجتبي(ع) به تربيت ايشان توسط پدر بازمي‌گردد؛ همانطور كه مي‌دانيم و تاريخ گواهي مي‌دهد بسياري از آبادي‌هاي سرزمين حجاز مرهون شخص و دستان مبارك اميرالمومنين است و قطعا چنين پدري، فرزندان خود را هم اهل كار و تلاش به بار مي‌آورد. امام حسن مجتبي(ع) هم بخشي از سرمايه خود را از دسترنج خود به‌دست مي‌آوردند.
يكي ديگر از منابع مالي ايشان، بازگشت فدك به‌دست اهل‌بيت(ع) در زمان خلافت امام حسن(ع) است كه طي همان دوره كوتاه، منابع مالي قابل‌توجهي از محل فدك در دست ايشان بود.
علاوه بر اين موارد، هداياي فراواني هم از سوي مومنين به ايشان مي‌رسيد كه مجموع اين موارد ثروت قابل‌توجهي را براي شخص ايشان به‌وجود مي‌آورد.
عمده مواردي هم كه از كرامت‌هاي حضرت در تاريخ ذكر شده، از محل اموال شخصي كه ذكر شد بوده است و جداي از اين موارد بايد توجه داشته باشيم كه ايشان با توجه به دارابودن مقام امامت، محل دريافت خمس و زكات هم بودند كه يكي ديگر از راه‌هاي دستگيري ايشان از نيازمندان به‌حساب مي‌آمد.
جالب اينجاست كه نوع هزينه اين اموال توسط امام حسن(ع) شباهت زيادي به پدرشان دارد و حضرت بسياري از اموال خود را بخشيدند. ناگفته نماند كه امام حسن مجتبي(ع) با آزاد كردن بنده‌ها و كنيزان در اين دوره، با توجه به شرايط اختناق اموي، يك كار تربيتي انجام مي‌دادند و آنها را از اين طريق با معارف دين آشنا مي‌كردند.
- رابطه امام علي (ع) و امام حسن(ع)
آن چيزي كه در مورد روابط اين پدر و پسر وجود دارد از اين قرار است كه اين دو شخص پيش از هر چيز رابطه‌اي دوستانه با يكديگر داشتند و اوج اين دوستي نيز در نامه امام علي(ع) به امام مجتبي(ع) ديده مي‌شود كه در آنجا مي‌بينيم پدر با چه تعابير بلند و زيبايي فرزند بزرگ خود را مورد خطاب قرار مي‌دهد. همه بايد لااقل براي يك‌بار اين نامه را بخوانند تا از لطافت اين روابط باخبر شوند. در اين نامه علاوه بر اوج محبت، مواردي مانند خيرخواهي و نصيحت موج مي‌زند. در مورد اين نامه هم مي‌بينيم كه طبيعتا تنها مخاطب امام علي(ع) فرزند بزرگ‌تر نبوده اما با مورد خطاب قراردادن امام حسن(ع)، بر نقش رهبري فرزند بزرگ‌تر تأكيد مي‌كنند. البته اين موضوع منافي بحث عدالت در محبت نمي‌شود؛ براي نمونه زماني كه حسن و حسين در دوران كودكي با هم كشتي مي‌گرفتند، پدر و مادر امام حسين(ع) را به‌دليل جثه كوچك‌تر تشويق مي‌كردند اما پيامبر اسلام(ص) امام حسن(ع) را تشويق مي‌كرد تا ترازوي عاطفي به يك سمت گرايش پيدا نكند.
- بخشش مادي و معنوي
حضرت غلام سياه‌پوستي را ديدند كه غذاي خود را با يك حيوان تقسيم مي‌كند. امام حسن مجتبي(ع) با ديدن اين منظره آن غلام را از ارباب خودش خريد و آزاد كرد و سپس با خريدن يكي از باغ‌هاي همان ارباب، آن غلام را به مال و اموالي رساند. حضرت در بيان علت كار خود نيز فرمودند كه آن غلام نسبت به خلق خدا و آن سگ گرسنه مهربان است پس نبايد با اين كرامت نفس بنده كسي باقي بماند. علاوه بر اين، بخشش‌هاي حضرت تنها به انواع مادي آن مربوط نمي‌شد؛ در دوره‌اي كه با بيشترين هجمه از سوي دستگاه اموي مواجه شدند، حضرت با روي گشاده در مقابل اهانت‌ها برخورد مي‌كردند و آنها را مورد نوازش قرار مي‌داد. در مواردي هم حضرت به همين افراد مي‌گفتند كه اگر مسافر هستيد و جايي براي اسكان نداريد، مي‌توانيد به منزل من بياييد. اگر پولي هم نياز داريد بگوييد تا به شما بدهم.
نظر شما